Ali İhsan Aksamaz
Bugünkü misafirim İbrahim Seven. Onun adını çocukluğumdan beri duymuşluğum var. TSİP’in önderlerinden biriydi; öyle hatırlıyorum. Kendisi, Türkiye’nin siyasî önderlerinden. Türkiye’nin siyasî tarihinin ayaklı kütüphanelerinden biri. Ancak biz, Türkiye’nin eski ve yeni siyasî olaylarından konuşmadık, bahsetmedik bu söyleşide. Kendisi, Süryani kökenli. Onun için de sohbetimizin konusu Süryaniler; onların dili, tarihi, inancı, nüfusları.
Ali İhsan Aksamaz: Biz, Türkiye’de Süryanileri “Süryani” adıyla bilip anıyoruz. Başkaları sizi hangi adla anıyor? İlk olarak bunu sorayım size.
İbrahim Seven: Milâttan evvel Yakın Doğuda çeşitli Sami toplulukları ve devletleri vardı: Asurlular, Babilliler, Aramiler, Fenikeliler, İbraniler. Hristiyanlıktan sonra bu kavimler ortak dil ve ortak din etrafında birleşti. Suriyeli anlamında “Suryani” dendi. Suriye’nin isminin Assurya’dan geldiği söylenmekte. Ancak bu konu tartışmalı. Eski Yunanlar “as” ön hecesini bir artikel olarak düşünüp Syria” olmuş. Tabii, Suriye deyince, bugünkü Suriye Arap Cumhuriyeti değil, Tarsus’tan Hakkari’ye, oradan Gazze’ye, şimdiki Lübnan, Filistin, Suriye Arap Cumhuriyeti ve Ürdün’ü kapsayan bölge, bu da Roma İmparatorluğunun Suriye Eyaleti idi. Bu kavimler Aramice ve Arami Alfabesini benimsedi. Hrıstiyanlıkla beraber, bunlara “Süryani” dendi ve Arami, Hrıstiyanlik öncesi kavmin adı oldu. Ancak Kilise bölünmelerinde Doğu Kilisesi taraftarlarına hasımları “Nasturi” dedi. Ayrıca; 16. asırda Doğu Kilisesinden ayrılan ve Papa’ya intisap edenlere “Keldani” dendi. Dolayısıyla “Nasturi”, “Keldani”, “Asuri” vs. aslında “Süryani” ile özdeştir.
Ali İhsan Aksamaz: Süryani dilinden bahsedelim! Süryani dili, hangi dil ailesinden? İlk olarak ne zaman ve hangi alfabe ile yazıldı Süryanice? Kendisine has bir alfabesi var mı? Süryani Dilinde kaç harf var? Hangi taraftan hangi tarafa yazılıyor; sağ taraftan sol tarafa mı, yoksa sol taraftan sağ tarafa mı? Süryanicede kaç sesli ve kaç sessiz harf var? Günümüzde hangi alfabe ile yazılıyor? Biliyorum ki, günümüzde Süryanice İncil mevcut. İlk defa ne zaman yazıldı? Çok eski zamanlarda, Süryanice hangi coğrafyalarda konuşuluyordu, şimdi hangi coğrafyalarda konuşuluyor? Bize, Süryani Edebiyatının geçmişinde de bahsedin, olur mu?! Her dilde oluyor; oradan biliyorum. Süryanicenin kaç diyalekti var? Günümüzde, Türkçede Süryaniceden gelmiş kaç ödünç kelime var? Şöyle söyleyeyim; Türkçeye Süryaniceden ödünç alınmış hangi kelimeleri sıralayabilirsiniz bir ağızda?
9. yüzyıla ait el yazması Yuhanna İncili
İbrahim Seven: Süryani dilinin, Sami Dil Ailesinden olduğu kabul edilir. Tabii; bu Sami Dil Ailesi 19. asır icadı Nuh’un üç oğlundan biri olan Sam’ın çocuklarına verilen bir ad. Süryanicenin kendine has alfabesi vardır. Bu alfabe, Lazkiye’nin kuzeyinde Çivi Yazısından daha soyut bir alfabe olan Fenike Alfabesinden türemedir. Bildiğimiz ilk alfabedir. Yunan Alfabesi, Latin Alfabesi, hatta Hint Alfabesi bu alfabeden türemedir. Tabii, 20. asırda kullanılan şimdiki Türk Alfabesi de bu alfabeden türemedir. Sami Alfabelerinde sesli harf tam olarak yoktur; dolayısıyla 22 harf ve 5 sesli işaret vardır. Sağ taraftan sol tarafa yazılır. Günümüzde halen Süryani Alfabesi ile yazılır. Süryanice, milattan evvel 4.-5. asırdan beri yazılıyor. Tabii, bu kadar uzun zamanda biçim değişikliklerine uğramıştır. Süryanice, daha doğrusu Hristiyanlık öncesi Aramice, tüm Mezopotamya, Suriye’de kullanıldığı gibi, Pers İmparatorluğunun yazı ve diplomasi dili idi. Şimdi gittikçe azalan bir şekilde, eski Süryani yerleşimleri Mezopotamya, Suriye, İran’da konuşuluyor tabii. Süryanilerin dağıldığı Ermenistan, Gürcistan, Rusya, Güney ve Kuzey Amerika’da da konuşuluyor. Süryanice yazılı olduğu için geniş bir edebiyatımız var. Örneğin; Büyük Filozof Bardaysan 2. asırda Nusaybinli Mor Afram, 4. asırda 40 000 mısralık eseri Vat Britisch Museum’da 60 000 cilt Süryanice kitap var. Dolayısıyla tüm Süryani Edebiyatını saymak çok zor. Ama eski ve yeni Ahit, yani İncil ve Tevrat’ın ilk yazılımı Peşitta Süryanicedir. Süryanicenin -Aramicenin -sayısız diyalekti vardır. Hazreti İsa’nın konuştuğu Celil diyalektinden İran Urmiye’de halen yaşayan Süryani diyalekti, benim anadilim Midyat Süryanicesi, Irak’ın değişik diyalektleri, hatta Midyat’ta her köyün değişik şive ve diyalekti var. Türkçede Arapça yolu ile gelen sayısız Süryanice kelime vardır. İslâmî terimlerin çoğu Aramice -Süryanice asıllıdır. Arapça, Süryaniceden 1000 sene sonra yazı dili oldu. İslâm’ın beş şartına ilişkin kelimeler, yani Arapça “savm”, “salat”, “zekât” kelimesi “şadet” ve “hac” Arami- Süryani asıllıdır. “Savm”, “savmo”, “salat”, “slutho” “zekât” aynen, “şehadet” “suhdutho”, “hac”, “hago” yine “Kuran” kelimesi, Süryanicede “Kroyo okuma kitabı” anlamında. Ayrıca; “nebi” yine Süryanice asıllı. Bunun dışında milâdî aylar Süryanicedir. Türkçe arındırma (!!) politikası çerçevesinde bazı ay adları ya Batıdan alınmış ya da uydurma isimler verilmiştir. O zamana kadar hepsi Süryanice idi. Halen Süryanice olan “şubat”, “nisan”, “haziran”, “temmuz”, “eylül” gibi adlar vs. gibilerine, Batıdan “mart”, “mayıs”, “ağustos” gibi adlar alınmış; “kanun” ve “teşrin yerine” “ekim, kasım, aralık, ocak” gibi uydurma isimler verilmiştir. “Ekim”i bir şekilde kabul etsek bile, “kasım” son derece garip bir uydurma. “Aralık” ve “ocak” da en basit deyimle, ilkel Süryanice ay adları, Mezopotamya Tanrıların adları. Bilindiği gibi en büyük Mezopotamya Tanrısı “Temmuz” idi.
Ali İhsan Aksamaz: Süryanice yayımlanan gazeteler var mı? Süryanice radyo- televizyon var mı, gerek Türkiye’de, gerekse de dünyanın diğer ülkelerinde?!
İbrahim Seven: Çeşitli gazeteler ve şimdi, internette, yaygın radyo artık pek kalmadı. Çeşitli TV istasyonları var. Assyria TV, Suryoyo Sat, İştar TV, Suroyo TV vs.
Cumhuriyet döneminde inşa edilen ilk kilise 8 Ekim 2023 tarihinde açıldı: Yeşilköy Mor Efrem Süryani Kadim Ortodoks Kilisesi
Devam edecek…
“Suryanuri Nenas kuğun muşi alboni!”
[Noʒ̆ile- 1]
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi İbrahim Seveni ren. Ma muşi coxo berobaşen doni mignapun. TSİP-işi goʒ̆oncğonerepeşen arteri rt̆u; eşo komşuns. Ti-muşi ren Turkiyeşi beciti p̆olit̆ik̆uri ç̆k̆onepeşi art-arti. Turkiyeşi p̆olit̆ik̆uri tarixişi k̆uçxoni ansik̆lopedepeşi art-arti ren. Mara çkin Turkiyeşi mcve do ağani p̆olit̆ik̆uri ambaepeşen va bğarğalit, va molapşinit. Emus kuğun Suryanuri diʒxiri. Emuşeniti am noğarğaleşi tema ren Suryanepeşi; entepeşi nena, tarixi, cera, maxoroba. Aya ren çkini noğarğaleşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi)
+
Ali İhsan Aksamazi: İbrahim Begi; Çkin Suryani coxoten Suryanepe miçkinan do viçinopt Turkiyes. Çkvalepekti am coxoten giçinopani? Maartano aya gk̆itxat!
İbrahim Seveni: İsaşen ʒ̆oxleni orapes, çkvadoçkva Samuri ok̆obğalepe do devletepe kort̆es xolos Yulvas; Asurulepe, Babilonurepe, Arameulupe, Fenik̆elurepe, İbranurepe. Krist̆ianoba şk̆uleni orapes, am ok̆oğalapek ok̆uinç̆es oşkaruli nena do oşkaruli ceraten. Suriyuri gnapaten, entepes “Suryani” coxo geidvinu. Suriyeşi coxo Assuryaşen mulun; eşo itkven. Mara aya ren ok̆itxonişi dulyapeşen. Mcveşi Yunanurepeşi osimaduten, “as” ren p̆refiksi do aya coxo iqveren “Syria”. Moro, “Suriye” itkvaşi, aʒ̆ineri Suriyeşi Arabuli Cumhuriyetişi t̆erit̆oria vardo, noğa T̆arsusişen noğa Hakkarişa, ekşen noğa Gazzeşa; aʒ̆ineri Lubnani, Filistini, Suriyeşi Arabuli Cumhuriyeti do Urdunişi dixape rt̆es aya mcveşi “Suriyeşi” doloxe. Edo aya dixape rt̆es Romaşi İmp̆arat̆orişi eyaleti, “Suriye” coxoten.
Am ok̆oğalepek inebes do imanceles Aramuri Nena do Aramuri Albonişa. Krist̆ianobaşi oşʒ̆anuraten, entepes “Suryani” coxo geidvinu do Aramuri Krist̆ianobaşen ʒ̆oxleni coxo, ok̆obğalas coxo aqu. Mara K̆ilise ok̆oiʒ̆k̆aşi, Yulva K̆iliseşi k̆oçepes majurapek “Nasturi” coxo geodves. Edoxolo; (16.) vit̆o maanşani oşʒ̆anuras, namtini k̆oçepek ok̆uirtes Yulvaşi K̆iliseşen do Romaşi Pap̆aşi K̆iliseşa guri komeçes do entepes “Keldani” coxo geidvinu. Amutenti; Nasturi, Keldani, Asuri do majurape renan Suryani; eşo matkvenan.
Ali İhsan Aksamazi: Suryanepeşi nananenaşen bğarğalat, molapşinat! Suryanuri nena, namu nenapeşi ocağişen ren? Maartano mundes do namu alboniten iç̆arinu Suryanuri nena? Ti-muşi alboni uğuni? Muk̆o bonca uğun Suryanuri nenas? Namu k̆eleşen namu k̆eleşa iç̆aren? Maržgvani k̆eleşen k̆vazali k̆eleşai varna k̆vazali k̆eleşen maržgvani k̆elaşai? Muk̆o xonaroni do uxonare bonca uğun Suryanuri nenas? Andğaneri ndğas, namu albonepeten iç̆aren? Suryanuri nenaten ç̆areli İncili/ Biblia koren; eşo miçkin. Aya mundes iç̆arinu maartano? Dido mcveşi orapes, namu coğrafyapes iğarğalinet̆u do aʒ̆i namu coğrafyas iğarğalinen Suryanuri nena? Suryanuri nç̆arolobaşi mcveşi orapaşenti molamişinit, iqveni?! K̆arta nenas kuğun, eşo miçkin, Suryanuri nenas muk̆o do mu dialekt̆epe uğun? Andğaneri ndğas, namu nenapes namu eʒxeri zit̆ape uğunan Suryanuri nenaşen? Eşo giʒ̆vat; Turkulis mu eʒxeri zit̆ape uğun Suryanuri nenaşen? Ar-jur amk̆ata zit̆a kogamamisvarit arşvacis, mu iqven!
İbrahim Seveni: Suryanuri Nena ren Samuri Nenapeşi Ocağişen; eşo işinen. Moro; aya zit̆a, “Samuri Nenapeşi Ocaği”, (19.) vit̆o maçxorani oşʒ̆anuraşi noxvene ren. Edo Sami ren Hazreti Nuhuşi sum skirişen arterişi coxo. Suryanuri Nenas kuğun muşi Alboni. Lazkiyeşi Olandes, aya alboni ren yeçkindineri Fenik̆eluri Albonişen. Edo aya alboni ren çkva abst̆rakt̆uli K̆arfişç̆araşen. İlkineri alboni ren; eşo içkinen. Yunanuri Alboni, Latinuri Alboni, eşo giʒ̆vat; Hinduri Alboniti, aya albonişen yeçkindineri ren. Moro, (20.) maeçani oşʒ̆anuras xmareli aʒ̆ineri Turkuli Alboniti yeçkindineri ren em albonişen.
Samuri albonepes mtelo xonaroni bonca va uğun; (22) eçi do jur bonca do (5) xut xonaroni nişani kuğun. Maržgvani k̆eleşen k̆vazali k̆eleşa iç̆aren. Andğaneri ndğasti, Suryanuri nena iç̆aren Suryanuri Alboniten. Suryanuri Nenas kuğun oç̆aruşi adeti İsaşen ʒ̆oxleni (4.-5.) maotxani- maxutani oşʒ̆anurepeşen doni. Moro, otkvaluşi vore; aya ren dido ginže ora. Edo andğaşa namtini oç̆aruşi formiten oktirobati aqu am albonis. Suryanuri Nana, çkva isa giʒ̆vat, Krist̆ianobaşen ʒ̆oxleni Aramuri Nena, oç̆aru do dip̆lomasişi nena rt̆u Mezop̆ot̆amyas, muç̆o Suriyes eşo do P̆ersuli İmp̆arat̆orobas. Suryanuri nena oraten iç̆it̆anen mara, Mcveşi Suryanuri skidaldixapes, Mezop̆ot̆amya, Suriye, İranis iğarğalinen, moro. Suryanepes skidunan Ermenistan, Gurcistani, Rusya, Omjore do Olande Amerik̆asti; ekonaşis iğarğalinen.
Suryanuri Nena ren ç̆areli, emuşeniti dido xampa mç̆araloba komiğunan çkin. Noʒ̆ireni mekçat; Didi Filozofi Bardaysanişi (2.) majurani oşʒ̆anuras, Nusaybinuri Mor Aframişi (4.) maotxani oşʒ̆anuras ç̆areli (40.000) jure neçi vit̆oşi misraloni noxvene. Vat Britisch Museumis (60 000) sume neçi vit̆oşi cildoni Suryanuri ketabi koren. Edoxolo Suryanuri Mç̆araloba mteli gamagisvarat na, aya perpu/ k̆olari va ren, ayati miçkit̆an! Mara, İncili do Tevrat̆işi iptineri ç̆arala, “Peşitta” ren Suryanuri. Suryanuri Nenas -Aramuri Nenas kuğun uk̆oreʒxu diyalekt̆i. Hazreti İsaşi Nena ren Celiluri diyalekt̆işen; İran- Urmiyes Suryanepe skidunan do entepeşi diyalekt̆i. Çkimi nananena ren Midyaturi Suryanuri Nena. İrak̆is, Eşo giʒ̆vat; Midyatişi k̆arta oput̆es kuğun çkvadoçkva şive do dialekt̆epe.
Turkuli Nenas kuğun uk̆oreʒxu Suryanuri nenaşen eʒxeri zit̆ape; Arabuli nenaşi gzaten moxtimeri renan. Akoni İslamuri zit̆ape renan didopeten Aramuri- Suryanuri cincişen. Arabuli Nena iqu ç̆aralaşnena Suryanuri nenaşen (1000) vit̆oşi ʒ̆ana şk̆ule. İslamobaşi (5) xut şarti; Arabuli “savm”, “salat”, “zekât” steri zit̆ape, “şadet” do “hac” mulun Aramur- Suryanuri cincişen. “Savm”, “savmo”, “salat”, “slutho” “zekât” eşo; “şehadet” “suhdutho”, “hac”, “hago” xolo zit̆a “Qurani”, Suryanuri “Kroyo ok̆itxuşi ketabi” gnapaten ren do eşo eʒxeri zit̆ape korenan. Edoxolo zit̆a “nebi” mulun Suryanuri nenaşen. Amuşen met̆a, Miladuri tutapeşi coxopeti renan Suryanuri. Kemalist̆uri p̆olit̆ik̆apeten, Turkuli tutapeşi ağani coxope varna Yulvaluri nenapeşen eʒxeri ren varnati ğula ren. Emindroşakis mtel tutapeşi coxope rt̆u Suryanuri. Xoloti “şubat”, “nisan”, “haziran”, “temmuz”, “eylul” steri coxope Suryanuri Nenaşen eʒxeri ren. Gyulvuri nenapeşen eʒxeri zit̆ape “mart”, “mayis”, “ağustos” kuğun Turkuli nenas. “K̆anun” do “teşrin” vardo, “ekim, kasım, aralık, ocak” steri ğula zit̆ape kuğun andğaneri Turkuli nenas. “Ekimi” şeni mutu va matkven mara, “kasimi” ren onç̆eloni ğula zit̆apeşi arteği. “Aralik” “ocak”-ti ren p̆rimit̆iuri Suryanuri tutapeşi coxope; aşo matkven. Aya coxopeti mulunan Mezop̆ot̆amyaşi Trangepeşi coxopeşen. İris miçkinan, İrişen didi Mezop̆ot̆amyuri Trangis coxont̆u “Temmuz”.
Ali İhsan Aksamazi: Suryanuri nenaten gamoçkvineri gazetape reni? Suryani nenaten radyo-t̆elevizyonepe reni; ginon Turkiyes, ginon kianaşi çkvadoçkva dobadonapes?
İbrahim Seveni: Gazetepe do radiope açkva dido gont̆aleri va doskidu, int̆ernet̆is. Çkvadoçkva radioşi ist̆asyonepe koren: “Assyria TV”, “Suryoyo Sat”, “İştar TV”, “Suroyo TV” do majurape.
Naqonasunon…
