Lazca ve Megrelce, “Zan Dili” (“Zanuri Nena”/ “ზანური ნენა”) ve Kolkhça (“Kolkhuri Nena”/ “კულხური ნენა” ) olarak da bilinir. Kimi dilbilimciler, Laz ve Megrel Dillerini, Gürcü ve Svan Dilleriyle beraber “Güney Kafkasya Dil Ailesi” içinde sınıflandırır. Kimi dilbilimciler bu dört dili “Kartveluri Enebi”/ “ქართველური ენები” / “Kartvel Dilleri” olarak da tanımlıyor. Kimi dilbilimciler ise; Lazca, Megrelce ve Svanca’yı “Kartuli Ena/ “ქართული ენა”/ Gürcüce”nin üç diyalekti olarak tanımlıyor. Lazca, Megrelce, Svanca ve Gürcüce’yi akraba diller olarak sınıflandırmak dilbilimsel açıdan doğru ve her zaman sahiplenilmesi gereken bir yaklaşım. Ancak Lazca, Megrelce ve Svanca’yı “Kartuli Ena/ “ქართული ენა”/Gürcüce”nin üç diyalekti olarak sınıflandırmak siyasî bir yaklaşımdır ve yanlıştır; buna her zaman karşı çıkılmalıdır.
(Şu an itibarıyla ulaşabildiğimiz kaynaklar ışığında) Lazca ile ilgili akademik ilk çalışma filolog Lorenzo Hervás’a aittir; 1787’de yayımlanan eserinde diğer dillerle birlikte Lazca karşılaştırmalı bir sözlük de hazırlamıştır.
Lorenzo Hervás sonrasında şimdilik bilindiği kadarıyla Julius Heinrich Klaproth, Georg Rosen, Dmitri Rudolf Peacock, Roderich von Erckert, Hıraçya Acaryan da Lazca ile ilgili akademik çalışma yapmıştır.
Lazca konusunda en kapsamlı akademik çalışmayı yapan Nikolay Marr’dır. Nikolay Marr’ın, “рамматика чанского (лазского) языка с хрестоматией и словарем” /“Laz Dili Grameri” adlı çalışması Lazca metinler ile Lazca ve Rusça bir sözlüğü de içermektedir. Nikolay Marr’ın bu çalışması 1910’da, Çarlık Rusyası’nın başkentliğini yapmış St. Petersburg’da yayımlandı.
Nikolay Marr’ın ardından Arnold Çikobava, İoseb Qipşiže, İoseb Megreliže, Guram K̆art̆ozia, İrine Asatiani de Sovyetistan’da Lazca kapsamlı akademik çalışmalar yapan ve Lazca eserleri gün yüzüne çıkartan dilbilimciler arasındadır.
Ralph Dewitt Anderson’un “Laz Dili Grameri” adlı akademik çalışması ise 1963’de Teksas Üniversitesi’nde yayımlanmıştır.
Georges Dumézil’in Türkiye Lazlarından derlediği ve Paris’te ilki 1937’de, diğeri 1967’de yayımlanan Fransızca açıklamalı Lazca gramer ve sözlük ekli “Laz Hikâyeleri” adlı eserleri de önemli akademik çalışmalar arasındadır.
Son yıllarda Gürcistan’da da bir dizi Lazca akademik çalışma yapılmıştır: (2008) Tea K̆alandia, (2015) Tsiala Narak̆iže ve (2018) Nodar K̆ak̆abaže‘nin “Lazca Metinler” adlı eserleri ile (2012) İrine Asatiani ve (2013) Ali Tandilava’nın “Lazca – Gürcüce” sözlük çalışmaları.
Lazca’ya ilişkin bu akademik çalışmaların yanı sıra Sovyetistan’da Lazların “Kültürel Otonomi”ye sahip oldukları dönemde bazı Lazca ders kitapları da Abkhazya’nın başkenti Sokhumi’de İskender Tzitaşi’nin adıyla yayımlandı: “Yazımız- Alfabe Kitabı” (1932), “Arimetik Kitabı” (1933), “Alfabe” (1935), “Okuma Kitabı” (1937).
Sovyetistan’da Lazların “Kültürel Otonomi”ye sahip oldukları döneme bir başka makalemde değineceğim. Şimdi sizlere kısaca “Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” tarafından hazırlanıp yayımlanmış olan üç kitabı kısaca tanıtacağım: “Lazca Dilbilgisi”, “Lazca Kılavuz Sözlük” ve “Lazca Ana Yazım Kılavuzu”. Bu üç çalışma da “Arhavi Ağzı” ve “Fahri Kahraman’ın Lazca Dilbilgisi Çalışmaları” temel alınarak hazırlanmış.
İlk kitap; “Lazca Dilbilgisi”, “Laz Alfabesi’nin mimarı” Lazolog Fahri Kahraman’a ithâf edilmiş.
Bu kitabı hazırlayan “Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu”; Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail Muzaffer Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol ve Metin Bilgin’den oluşuyor. “Sunuş” yazısı, Arhavililer Vakfı Yönetim Kurulu” tarafından kaleme alınmış.
“Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” tarafından kaleme alınan “Önsöz”de şöyle deniyor:
“Bir dili öğrenmek isteyenler, soyut bilgiler sunan, kesin yargılı ve katı kurallı tanımlar sıralayan dilbilgisi kitaplarına pek ısınamıyorlar.
Bu nedenle; “Lazca Dilbilgisi” (Lazur Nenaçkina) kitabını oluştururken iki amaç saptadık;
Birincisi, alabildiğince kalıptan uzaklaşmak ve bol örnekler kullanarak dilbilgisi bilgilerini anlaşılır hale getirmek.
İkincisi de herhangi bir konuyu dışarıda bırakmamaya çaba göstererek olanaklar oranında kısa ve özlü bir kitap hazırlamak. (…)
Bu çalışma şüphesiz eksiksiz bir çalışma değildir. Çünkü doğaldır ki kendi türünde ilk Lazca Dil Bilgisi çalışması olması nedeniyle az da olsa bir takım eksiklikler bulunmaktadır. Elden geldiğince az eksik yapmaya çalışılmıştır. Şüphesiz bundan sonra daha genişlemesine ve derinlemesine çalışmalar yapılacaktır. (…)”
Bu kitap, Lazolog ve Laz Alfabesi’nin mimarı Fahri Kahraman’ın “Lazca Dilbilgisi” notları ve “Kültür ve Sanat Komisyonu”muzun dört yıla varan, geniş kapsamlı bir araştırmasına dayanan bir çalışmadır.”
Kitap, “Lazca; kökenlerine (menşelerine) göre beş büyük dil ailesinden biri olan Ural- Altay Dil Ailesi” içinde yer alır” şeklindeki ifadeye açıklık getiriyor:
“Lazca, Dil Bilimi açısından ise, Lazcanın sınırlarını tespit etmek mümkün olamamaktadır. Uzaktan bakıldığında net gibi görünse de yakından incelendiğinde çok derin, nerede başlayıp nerede bittiği belli olmayan bir dil karşımıza çıkmaktadır.”
Kitap, bugüne kadar “Laz Dili üzerine çalışma yapan dilbilimciler ile araştırmacılar hakkında da bilgi veriyor: Rosen, Georges Dumézil, Nikolay Marr, Faik Efendi, İskender Tzitaşi, Arnold Çikobava, S. Jğenti, Joseph İ. Kipşidze, Tine Amse De- Jong, R. D. Anderson, Goichi Kojima, İsmail A. Bucaklişi, M. Yılmaz Avcı ve Fahri Kahraman.
Kitabın başlıca bölümleri de şöyle: “Laz Alfabesi”, “Ön ve Son ekler”, “Cümle”, “Cümle Çeşitleri”, “Zamir”, “Zarf”, “Edat”, Bağlaç”, “Fiil”, “Fiillerde Çekim ve Kip”, “Yardımcı Ön Ekler”, “Türkçe- Lazca Sözlük”, “Kitabın Hazırlanmasında Emeği Geçenlerin Kısa Öz Geçmişleri ( Fahri Kahraman, Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail Muzaffer Özbay, Muhsin Erol, Mehmet Ali Kök ve Metin Bilgin), “Kaynakça”, “Terimler İndeksi”.
“Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” üyeleri tarafından hazırlanan “Lazca Dilbilgisi” adlı çalışma, Fahri Kahraman’ın el yazısıyla kaleme aldığı çalışmalarından görsellerini de içeriyor.
“Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” üyeleri tarafından hazırlanan ikinci kitap, “Lazca Kılavuz Sözlük / Lazca- Türkçe, Türkçe- Lazca” adını taşıyor.
“Lazca Kılavuz Sözlük“ün “Önsöz”de şöyle deniyor:
“Yabancı sözcüklerin yerine Lazca sözcükler koymak, Lazca sözcükleri arayıp bulmak, yabancı söz değerlerinden sıyrılma isteği bir yaygınlık kazanmıştır. Doğaldır ki Lazca duyarlığı yabancı kökenli sözcükleri sindiremez, ama bu, yabancı sözcüklerin Lazcadaki karşılıklarını arama gereksinimi getirmiştir. İşte bu kılavuz sözlük, bu gereksinimi karşılamak için hazırlanmıştır. (…) Kestirmeden söylersek, bu kılavuz Lazca düşünmek, Lazca anlatmak isteyenlerin kılavuzu olacaktır…”
“Önsöz”de çalışmalarından yararlanılan merhum Fahri Kahraman ile katkı sunan Sabri Kahraman ve Osman Büyüklü’ye teşekkür ediliyor.
“Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu”nun bir diğer çalışması ise; “Lazca Ana Yazım Kılavuzu”.
“Lazca Ana Yazım Kılavuzu”n un “Önsöz”ünde şu satırlara yer veriliyor:
“Konuşmada birlik sağlanamazsa, çeşitli bölge ağızlarının ayrıntılarını silmek ve bunların genişleyip büyümelerini önlemek imkânsız olduğuna göre, öğretimde sağlanamayan birlik de eğitimde bir disiplin birliği kurulmasına olanak bırakmaz. Bunun sonucunda da dilde birlik sağlanamamış olur.”
Kitapta Fahri Kahraman’ın Selma Koçiva’ya yazdığı mektubun bir görseli de yer alıyor.
Eğer Lazca’ya ilgi duyuyorsanız, “Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu” tarafından hazırlanan “Lazca Dilbilgisi”, “Lazca Kılavuz Sözlük” ile “Lazca Ana Yazım Kılavuzu”nun yanı sıra M. Yılmaz Avcı’nın “Lazuri Nenaçkina” (Etno-Kültür) , Gôichi Kojima ve İsmail Avcı Bucaklişi’nin “Lazca Gramer” (Çiviyazıları), Metin Erten’in “Lazca- Türkçe/ Türkçe- Lazca Sözlük” (Anahtar), İsmail Bucaklişi, Hasan Uzunhasanoğlu, İrfan Aleksiva’nın “Büyük Lazca Sözlük” (Çiviyazıları) , Ali İhsan Aksamaz’ın Lazca- Türkçe- İngilizce Sözlük ekli “Laz Dili Temel Dersleri” (Lazika YK, Belge), Tine Amse De- Jong‘un “Laz- English Dictionary” (Lazi Y.) ve Osman Kuyumcu’nun “Lazcada Fiil Çatıları” (LKD Y.) adlı çalışmalarını da mutlaka edinmelisiniz.
Bir sonraki makalemde buluşmak üzere sağlıcakla kalın!
(10 II 2020)
Ali İhsan Aksamaz
https://shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com/2019/09/nikolay-marr-lazuri-tekstepe-lazca.html
