Ali İhsan Aksamaz: Lütfen, bize kendinizi tanıtın! Ne iş yapıyorsunuz? Nerede yaşıyorsunuz?
Muhammed Paşaşi: Ben İzmit’te doğdum. Arhavi/ Orç̌i- Suhuletli’yim. Şimdi 23 yaşımdayım. İmam- Hatip Lisesinde okudum. İzmit’te oturuyorum. Üç yıl oldu belediyede çalışıyorum. Gassal’ım, yani ölen insanları yıkıyorum.
Ali İhsan Aksamaz: Lazcaya büyük ilginiz var. Lazcayı seviyorsunuz. Lazca sizin için neden önemli?
Muhammed Paşaşi: Evet, doğru söylüyorsunuz, ben ana dilimizi, Lazcayı çok seviyorum, hocam. Sizin kadar bilmiyorum çünkü annem Laz değil. Öyle- böyle babaannemden öğrendim, idare ediyorum. Lazca neden benim için önemli? Çünkü ana dilimiz. Bu dil kaybolunca biz de kayboluruz. Allah, bir ayetinde ne diyor? “Bütün diller benimdir!” Allahımız böyle diyor. Ben başka ne konuşayım? Öyle değil mi?!
Ali İhsan Aksamaz: Ben çocukken, Lazca kitaplar yoktu. Lazca sözlük yoktu. İnternet yoktu. Babama sorup öğreniyordum…
Muhammed Paşaşi: Ben de sizin gibiydim, şimdi de öyleyim. Anne ve babam ayrıydılar. Onun için ben İzmit’teydim, öyle büyüdüm; yarı Arhavi’de babaannemin yanında büyüdüm. Köyümü seviyorum. Köyümün insanlarını seviyorum. Ben de çok soruyordum. “Babaanne, buna ne diyorlar? Ona ne diyorlar?” Böyle öğreniyordum, böyle de öğreniyorum. Ben, kültürümüz için her yıl köyümüze gidiyorum. Büyüklerime soruyorum, deftere notlar alıyorum. Sonra Laz yazarların kitaplarını okuyorum.
Lazca da artık Devlet okullarında seçmeli ders
Ali İhsan Aksamaz: Lazca dünden güne ölüyor. TRT, Lazca yayın yapmıyor. Lazca artık Devlet okullarında seçmeli ders. Fakat kişinin bu dile ilgisi yok. Bunun sebebine ilişkin ne düşünüyorsunuz?
Muhammed Paşaşi: Bu durum yine bizim kabahatimiz. Dilimize ilgimiz yoksa bu büyük bir kabahat ve günah. Bizim yazarlarımızda birlik ve beraberlik yok. Biri “lider benim,” diyor, diğeri “lider benim,” diyor. Böyle yapıyorlar. Onlar böyle yaptılar mı, dilimiz de günden güne ölüyor.
Ali İhsan Aksamaz: 1999 yılından bugüne dokuz Lazca sözlük yayınlandı. Yine de Lazca günden güne ölüyor. Lazcayı yaşatmak için neler yapmalı?
Muhammed Paşaşi: Önce Laz yazarlar, dernekler, platformlar kültürel çalışmalarda el- ele vermeli. Neyse, o eski tartışmaları bıraksınlar. Oturacaklar konuşacaklar, o zaman bu iş olur. Öyle olunca Devlet sesimizi duyacak. Allah biliyor, ben böyle biliyorum. Tabii, ana dili dersleri şart.
Ali İhsan Aksamaz: Bu kültürel konulara ilişken başka neler söylemek istersiniz?
Muhammed Paşaşi: Her Laz çocuğu Lazca öğrensin. Fakat ana dili önce evde öğrenecek. Belki size acayip gelir, ancak Laz oğlan Laz kızıyla, Laz kız Laz oğlanla evlenecek Bu da önemli. Çünkü çocuk dili anneden öğrenir. Ben böyle biliyorum
Ali İhsan Aksamaz: Bu röportaj için size teşekkür ederim! Her zaman yüzünüz gülsün!
Muhammed Paşaşi: Ben de size teşekkür ederim. Göğe yükselin! Allah sizlere iyilik versin!
[Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Dünden Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 07. III. 2020; Ali İhsan Aksamaz, “Kapsamlı Lazca- Gürcüce Sözlük Yayınlandı”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr/ gurcuhaber.com, 20. XI. 2021; Ali İhsan Aksamaz, “Yeni Lazca Bir Sözlük”, sonhaber.ch, 25. I. 2025; Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu”[Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail Muzaffer Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol, Erdinç Yüzüncüoğlu, Metin Bilgin], “Arhavi Ağzı Lazca Kılavuz Sözlük”, Arhavililer Vakfı Yayını, Çizgi Matbaacılık Ltd. Şti., Ankara, 2008; Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu”[Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail Muzaffer Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol, Erdinç Yüzüncüoğlu, Metin Bilgin], “Arhavi Ağzı Lazca Ana Yazım Kılavuzu”, Arhavililer Vakfı Yayını, Çizgi Matbaacılık Ltd. Şti., Ankara, 2008; Aziz Turna, “Laz Halk Sanatçısı Yaşar Turna”, [Ali İhsan Aksamaz, “Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar”, 1. Baskı, Sorun Yayınları, 2000; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014)]/ circassiancenter.com.tr; Gülcan Yüksel Asılyazıcı: “Dört Elle Lazca İçin Savaşan Biri Olup Çıktım!”, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr, 29. III. 2021; İnci Derya Turna, “Anadilimiz ve Köklü Güzel Kültürümüz Yok Olmasın!”, circassiancenter.com.tr/sonhaber.ch, 11. IX. 2019; Kâmil Aksoylu, “Laz Kültürü”, Phoenix Yayınları, Ankara, 2009; Kemal Özbıyık: “Olgun insanlar bir araya gelmezsek, dilimiz de ölecek!”, sonhaber.ch, 16. IX. 2023; Kemal Özbıyık: “Tam kırk yıl oldu; bırakmadım”, sonhaber.ch,19. IX. 2023; Kemal Özbıyık: “Paylaşamadığımız ne var?!”, sonhaber.ch, 25. IX. 2023; Murat Karadeniz: “Gazete Noğa’yı tamamen Lazca yayınladık!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 14. III. 2022; Orhan Bayramin: “Laz Edebiyatı 1996’dan Fersah Fersah İleride!”, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr/ simavakfi.org, 15. III. 2021; Osman Şafak Büyüklü: “Lazlar, çalışmalarını kolektif ortam içinde yapmalı!”, circassiancenter.com.tr/ sonhaber.ch, 21. VIII. 2019; Önder Acar: “Oçamçire’deki Laz Okulu’nda da öğrenim görmüş anneannem!”, aliihsanaksamaz.blogspot.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr/ gurcuhaber.com, 11. X. 2019; Yılmaz Avcı, “Tek Ses Olarak Muhatap Olamadığımız Müddetçe Bizim Bu Seslenişlerimiz Sadece Çatlak Birer Ses Olarak Yankılanır!”, lazca.org/ circassiancenter.com.tr, 30. V. 2013]
“Berek nena nanaşen digurasen!”
[Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi Muhammed Paşaşi ren. Skidala muşi do Lazuri nenaşen bğarğalit.]
Ali İhsan Aksamazi: Ti tkvani domoçinapit, mu iqven! Oskidu şeni mu dulya ikipt? So skidut?
Muhammed Paşaşi: Ma İzmitiz dobibadi. Arabi/ Orç̌i- Suxuleturi bore. Haǯi (23) eçidosum ǯaneri bore. İmam- Xatipiş Lises biǩitxi. İzmitis bxer. Sum ǯana divu, belediyez biçalişam. Gassali bore, yani ğureyis xura bubonum.
Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nenaşa şurdoguriten xavesoba kogiğunan. Lazuri nenas qoropt. Lazuri nena tkvani şeni mot beciti ren?
Muhammed Paşaşi: Ho, isa zop̌on, ma nananena çkunis, Lazuris dido p̌orom, Xoca çkimi. Ama heşo tkvanisteyi vamiçkin, çunki nanaçkimi Lazi varen, Heşo- haşo Nandidi çkimişen kodobiguyi do idare bikom. Lazuri çkimi şeni mod beciti ren? Çunki nananena çkuni ren. Ham nena gondunuşkule çkuti gomdunes. Ğormoti çkunik ar Ayet̆is mu zop̌ons? “Mteli nenape çkimi yen!” Ğormoti çkunik haşo zop̌ons. Açkva ma mu doptkva? Heşo vareni?!
Ali İhsan Aksamazi: Ma bere vort̆işi, Lazuri ketabepe vart̆u. Lazuri zit̆apuna vart̆u. İnt̆ernet̆i vart̆u. Baba çkimis p̆k̆itxupt̆i do eşo dovigurapt̆i.
Muhammed Paşaşi: Mati tkvani steyi bort̆i, haǯiti heşo bore. Nana do baba çkimi gamaǩateri t̆u. Hemuşeni gverdi İzmitis bort̆i, heşo birdi; gverdi Arkabis nandidi çkimi ǩala birdi. Oput̆e çkimis dido p̌orom. Oput̆eşi ǩoçepesti dido p̌orom. Mati dido p̌ǩitxupt̆i. “Nandidi, hayas mu uǯumenan, heyas mu uǯumenan?” Haşo haşo dobiguramt̆i, heşoti dobiguram. Ma ǩult̆uri çkuni şeni ǩata ǯanas oput̆e çkimişa mebulur. Didilepe çkimis dido p̌ǩitxum, defteris not̆epe p̌ç̌arum. Oǩaçxe Lazi maç̌aralepeşi svarape biǩitxam.
Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nena ndğaşen ndğaşa ğurun. TRT̆-k Lazuri va ç̆andinaps. Açkva Lazuri nenati Devletişi nʒ̆opulapes menoʒxune dersi ren. Hama didos toli va uğun am dersepeşa. Emuşi sebebi mu ren, tkvan mu izmont?
Muhammed Paşaşi: Heya xolo çkuni ǩabaet̆i ren. Nena çkunişa xavesi va miğunanna, haya didi ǩabaet̆i do gyunaxi ren. Çkuni Lazi maç̌aralepes artoba do cumaloba var uğunan. Arik “umçane ma bore”- ya tkumers, majura “umçane ma bore”-ya tkumers. Hemtepek haşo ikoman. Hemtepek haşo dovesi, nena çkuni ndğaşen ndğaşe ğurun.
Ali İhsan Aksamazi: (1999) vit̆onçxorooşdootxoneçidovit̆osum ʒ̆anaşen andğaşa çxoro Lazuri zit̆apuna kagamaxtu. Xoloti Lazuri ndğaşen ndğaşa ğurun. Lazuri nenaşi oskedinu şeni muepe oxvenoni ren?
Muhammed Paşaşi: İpti Lazi mç̌aralepe, derneğepe, p̌lat̆formepek ǩult̆uruli noçalişepe xes xe meçameri van. Murenna, mcve nizape naşkvan. Doxedanoren do isinapanoren, emindos haya dulya iven. Hemindos artoba do cumaloba iven. Haşo ivasi, Devletik çkuni sersiti ognasen. Ma haşo miçkin, Allahis kuçkin. Moro, mektebis nananenaşi dersepeti şart̆i ren.
Ali İhsan Aksamazi: Am k̆ult̆uruli noçalişepeşi mevzuşen çkva mutu otkvalu ginonani?
Muhammed Paşaşi: Ǩata Lazi berek nananena diguyas. Ama nananena do ǩult̆uri ipti oxoyis diguyasen. Beki acayibi gavan ama Lazi biç̌i Lazi bozo ǩala içilasen, Lazi bozo Lazi biç̌i ǩala ikomocasen. Hayati beciti ren. Çunki berek nana nanaşen digurams. Ma aşo komiçkin.
Ali İhsan Aksamazi: Am rop̆ort̆aji şeni şukuri goğodapt. P̆anda ixelit!
Muhammed Paşaşi: Mati si dido şukuyi goğodam. Nʒaşa extit! Ğormotik ǩaoba mekçan!
“ბერექ ნენა ნანაშენ დიგურასენ!”
[გოწოთქვალა: ანდღანერი მუსაჶირი ჩქიმი მუჰამმედ ფაშაში რენ. სქიდალა მუში დო ლაზური ნენაშენ ბღარღალით.]
ალი იჰსან აქსამაზი: თი თქვანი დომოჩინაფით, მუ იყვენ! ოსქიდუ შენი მუ დულჲა იქიფთ? სო სქიდუთ?
მუჰამმედ ფაშაში: მა იზმითიზ დობიბადი. არქაბი/ ორჭი- სუხულეთური ბორე. ჰაწი (23) ეჩიდოსუმ წანერი ბორე. იმამ- ხათიფიშ ლისეს ბიკითხი. იზმითის ბხერ. სუმ წანა დივუ, ბელედიჲეზ ბიჩალიშამ. გასსალი ბორე, ჲანი ღურეჲის ხურა ბუბონუმ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ლაზური ნენაშა შურდოგურითენ ხავესობა ქოგიღუნან. ლაზური ნენას ყოროფთ. ლაზური ნენა თქვანი შენი მოთ ბეჯითი რენ?
მუჰამმედ ფაშაში: ჰო, ისა ზოპონ, მა ნანანენა ჩქუნის, ლაზურის დიდო პორომ, ხოჯა ჩქიმი. ამა ჰეშო თქვანისთეჲი ვამიჩქინ, ჩუნქი ნანაჩქიმი ლაზი ვარენ, ჰეშო- ჰაშო ნანდიდი ჩქიმიშენ ქოდობიგუჲი დო იდარე ბიქომ. ლაზური ჩქიმი შენი მოდ ბეჯითი რენ? ჩუნქი ნანანენა ჩქუნი რენ. ჰამ ნენა გონდუნუშქულე ჩქუთი გომდუნეს. ღორმოთი ჩქუნიქ არ აჲეტის მუ ზოპონს? “მთელი ნენაფე ჩქიმი ჲენ!” ღორმოთი ჩქუნიქ ჰაშო ზოპონს. აჩქვა მა მუ დოფთქვა? ჰეშო ვარენი?!
ალი იჰსან აქსამაზი: მა ბერე ვორტიში, ლაზური ქეთაბეფე ვარტუ. ლაზური ზიტაფუნა ვარტუ. ინტერნეტი ვარტუ. ბაბა ჩქიმის პკითხუფტი დო ეშო დოვიგურაფტი.
მუჰამმედ ფაშაში: მათი თქვანი სთეჲი ბორტი, ჰაწითი ჰეშო ბორე. ნანა დო ბაბა ჩქიმი გამაკათერი ტუ. ჰემუშენი გვერდი იზმითის ბორტი, ჰეშო ბირდი; გვერდი არქაბის ნანდიდი ჩქიმი კალა ბირდი. ოფუტე ჩქუმის დიდო პორომ. ოფუტეში კოჩეფესთი დიდო პორომ. მათი დიდო პკითხუფტი. “ნანდიდი, ჰაჲას მუ უწუმენან, ჰეჲას მუ უწუმენან?” ჰაშო- ჰაშო დობიგურამტი, ჰეშოთი დობიგურამ. მა კულტური ჩქუნი შენი კათა წანას ოფუტე ჩქიმიშა მებულურ. დიდილეფე ჩქიმის დიდო პკითხუმ, დეჶთერის ნოტეფე პჭარუმ. ოკაჩხე ლაზი მაჭარალეფეში სვარაფე ბიკითხამ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ლაზური ნენა ნდღაშენ ნდღაშა ღურუნ. თრტ-ქ ლაზური ვა ჭანდინაფს. აჩქვა ლაზური ნენათი დევლეთიში ნწოფულაფეს მენოცხუნე დერსი რენ. ჰამა დიდოს თოლი ვა უღუნ ამ დერსეფეშა. ემუში სებები მუ რენ, თქვან მუ იზმონთ?
მუჰამმედ ფაშაში: ჰეჲა ხოლო ჩქუნი კაბაეტი რენ. ნენა ჩქუნიშა ხავესი ვა მიღუნანნა, ჰაჲა დიდი კაბაეტი დო გჲუნახი რენ. ჩქუნი ლაზი მაჭარალეფეს ართობა დო ჯუმალობა ვარ უღუნან. არიქ “უმჩანე მა ბორე”- ჲა თქუმერს, მაჟურა “უმჩანე მა ბორე”-ჲა თქუმერს. ჰემთეფექ ჰაშო იქომან. ჰემთეფექ ჰაშო დოვესი, ნენა ჩქუნი ნდღაშენ ნდღაშე ღურუნ.
ალი იჰსან აქსამაზი: (1999) ვიტონჩხოროოშდოოთხონეჩიდოვიტოსუმ წანაშენ ანდღაშა ჩხორო ლაზური ზიტაფუნა ქაგამახთუ. ხოლოთი ლაზური ნდღაშენ ნდღაშა ღურუნ. ლაზური ნენაში ოსქედინუ შენი მუეფე ოხვენონი რენ?
მუჰამმედ ფაშაში: იფთი ლაზი მჭარალეფე, დერნეღეფე, პლატჶორმეფექ კულტურული ნოჩალიშეფე ხეს ხე მეჩამერი ვან. მურენნა, მჯვე ნიზაფე ნაშქვან. დოხედანორენ დო ისინაფანორენ, ემინდოს ჰაჲა დულჲა ივენ. ჰემინდოს ართობა დო ჯუმალობა ივენ. ჰაშო ივასი, დევლეთიქ ჩქუნი სერსითი ოგნასენ. მა ჰაშო მიჩქინ, ალლაჰის ქუჩქინ. მორო, მექთების ნანანენაში დერსეფეთი შარტი რენ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ამ კულტურული ნოჩალიშეფეში მევზუშენ ჩქვა მუთუ ოთქვალუ გინონანი?
მუჰამმედ ფაშაში: კათა ლაზი ბერექ ნანანენა დიგუჲას. ამა ნანანენა დო კულტური იფთი ოხოჲის დიგუჲასენ. ბექი აჯაჲიბი გავან ამა ლაზი ბიჭი ლაზი ბოზო კალა იჩილასენ, ლაზი ბოზო ლაზი ბიჭი კალა იქომოჯასენ. ჰაჲათი ბეჯითი რენ. ჩუნქი ბერექ ნენა ნანაშენ დიგურასენ. მა აშო ქომიჩქინ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ამ როპორტაჟი შენი შუქური გოღოდაფთ. პანდა იხელით!
მუჰამმედ ფაშაში: მათი სი დიდო შუქუჲი გოღოდამ. ნცაშა ეხთით! ღორმოთიქ კაობა მექჩან!
